Затрыманні і ціск: як жыве беларуская Вікіпедыя падчас рэпрэсій

Пра тое, чаму ўлады змагаюцца з аўтарамі Вікіпедыі і як цяпер абнаўляецца самая папулярная анлайн-энцыклапедыя, Еўрарадыё пагутарыла з яе рэдактарам, які папрасіў застацца ананімным.

Варта нагадаць, што Беларуская Вікіпедыя ўключае ў сябе дзве старонкі на беларускай мове: паводле афіцыйнага правапісу і класічнага. А таксама беларусы з’яўляюцца аўтарамі і рускамоўнай старонкі.

Правы на рэдагаванне ў затрыманых адміністратараў «замарожаныя»

Рэдактар беларускай Вікіпедыі кажа, што затрыманні двух адміністратараў не прывялі да «паралічу працы раздзела» і старонка «працягвае функцыянаваць у звыклым рэжыме».

— Нашая суполка не такая вялікая, але дастатковая, каб страта двух рэдактараў не мела крытычнага ўплыву, людзі пастаянна прыходзяць і пакідаюць праект.

Калі паглядзець на тое, хто пісаў артыкулы 15 гадоў таму, 7 гадоў таму і сёння, то гэта будуць пераважна розныя людзі. Таму тут бы не было нічога трагічнага, калі б мы не ведалі, што двое адміністратараў раздзела не пішуць толькі таму, што былі затрыманыя.

Трэба патлумачыць, што адміністратары ў Вікіпедыі не з’яўляюцца кіраўнікамі сваіх раздзелаў, яны маюць пашыраныя правы, але не маюць ніякіх прывілеяў над іншымі. І часта сцяг адміністратара выдаецца дасведчаным старажылам, а таму іх актыўнасць у прынцыпе не самая вялікая.

Ніякіх спробаў зрабіць вандальныя праўкі з акаўнтаў затрыманых адміністратараў не прадпрымалася, але іхнія акаўнты былі глабальна замкнутыя сцюардамі (гэта група ўдзельнікаў, якія кіруюць усімі раздзеламі і маюць яшчэ большыя паўнамоцтвы) па нашым запыце і цяпер без асабістага пацвярджэння таго, што асоба не знаходзіцца ў няволі, у іх немагчыма зайсці. Яны не пазбаўлены правоў, бо нічога не парушалі, а проста «замарожаны».

Інакш выглядае сітуацыя ў выпадку з беларускай Вікіпедыяй на «тарашкевіцы».

— Затрыманы адміністратар таго раздзела, Kazimier Lachnovič, на працягу некалькіх гадоў абразамі, пагрозамі і блакіроўкамі выціснуў амаль усіх, хто хацеў там пісаць. У нейкі момант ён стаў ледзь не адзіным, хто прадукаваў кантэнт — такая аднаасобная вікі.

Пасля затрымання раздзел літаральна абязлюдзеў і амаль спыніў сваю працу. Аднак цяпер бачна, што ў раздзел вярнуліся некаторыя старыя рэдактары, спрабуючы змяніць адміністратараў, якія апанавалі раздзел, праводзячы сваю ідэалагічную лінію, але безвынікова.

Чаму аўтары Вікіпедыі апынуліся ў фокусе рэпрэсій?

Па словах рэдактара беларускай Вікіпедыі, гэта хутчэй пытанне «чаму так доўга не звярталі ўвагу».

— Вікіпедыя, якая проста ў сілу сваіх асноўных прынцыпаў, слупоў, сярод якіх ёсць нейтральнасць, выкарыстанне аўтарытэтных крыніц і адкрытасць да ўдзелу людзей з рознымі поглядамі, не можа быць правадніком той ідэалогіі, у якой акукліліся рэжымы ў Беларусі і Расіі.

За гады існавання Вікіпедыя стала больш чым проста сайтам ці энцыклапедыяй, гэта частка звыклага жыцця ўсіх, хто хоць раз карыстаўся інтэрнэтам.

Вікіпедыя і Ютуб гэта два такія праекты, якія нельга проста ўзяць і заблакаваць, бо яны патрэбныя абсалютна ўсім.

Расійскі рэжым, які ў адрозненне ад беларускага, мае выразную дзяржаўную ідэалогію — ідэалогію «рускага свету» — меў надзею на тое, што ў Вікіпедыі яны яшчэ змогуць перамагчы. Пасля 2022 года стала зразумела, што гэта не так, бо ніхто ў свеце не падзяляе ідэалогію «рускага свету».

Рэжымы аказаліся ў сітуацыі поўнай маргіналізацыі, калі неразбуральнымі для іхніх ідэалагічных міфаў з’яўляецца толькі кантэнт, які яны самі і стварылі. Пачалася самаізаляцыя ў выдуманым свеце, адмяжоўванне ад любых знешніх уплываў — і Вікіпедыя ў гэтай сітуацыі сапраўднае бяльмо на воку. Нягледзячы на гэта Вікіпедыю ўсё яшчэ не заблакавалі, настолькі яна ўнікальная і непаўторная ў сваім харастве.

Рэдактар звяртае ўвагу, што папярэднія затрыманні вікіпедыстаў у Беларусі былі звязаныя з артыкуламі пра агрэсію Расіі супраць Украіны, якія знешнія сілы спрабавалі перапісаць у прарасійскім ключы, і пра палітычныя рэпрэсіі ў Беларусі.

— Што прыцягнула ўвагу гэтым разам цяжка зразумець. Першым знік ужо згаданы Kazimier Lachnovič, з аднаго боку, знайсці «за што» у яго выпадку вельмі проста — дастаткова заглянуць у артыкул «Беларусь».

З іншага боку, няма ніякіх доказаў, што ён да ўсяго гэтага наўпрост датычны, а таксама сапраўдная асоба рэдактара невядома — выйсці на яго, проста пачаўшы капаць у старонках Вікіпедыі, немагчыма.

Калі ён затрыманы, а мы дагэтуль дакладна не ведаем пра гэта, то першапачатковай прычынай стала нешта іншае, а даведацца пра дзейнасць у Вікіпедыі маглі ўжо апасля.

Яшчэ менш зразумела, што магло прыцягнуць увагу ў Вікіпедыі акадэмічным правапісам, якая больш нейтральная і ўзважаная. Але калі б мы разумелі логіку іхніх дзеянняў, то не займаліся б, відаць, напісаннем артыкулаў.

Адзін з адміністратараў пісаў не тое каб часта і амаль заўсёды на тэмы сівой даўніны, у якіх цяжка знайсці крамолу, іншая — пераважна пра прыроду і беларускую культуру.

Тое, што ўсе трое затрыманыя па крымінальнай справе, звязанай з Вікіпедыяй, не выклікае ніякіх сумненняў у супольнасці.

Ніколі раней за кароткі час не затрымлівалася адразу столькі ўдзельнікаў, якія пішуць на беларускай мове — а яна сама па сабе сёння прыкмета палітычнай нядобранадзейнасці — і якія маюць адзін і той жа сцяг адміністратараў.

Два разы — выпадковасць, тры — заканамернасць. Выглядае так, што затрымлівалі тых, каго змаглі знайсці, таму што абодва адміністратары былі медыйныя і прадстаўлялі Беларускую Вікіпедыю ў тым ліку ў дзяржаўных выданнях і на тэлебачанні.

Рэдактар дадае, што нічога не вядома пра затрыманні адміністратараў Рускай Вікіпедыі, які жывуць у Беларусі.

— Раздзел вялікі, у яго пішуць са ўсяго свету — пайдзі яшчэ разбярыся, каго трэба затрымаць. З беларускімі раздзеламі ўсё прасцей, бо абсалютная большасць рэдактараў з Беларусі.

Як на рэпрэсіі рэагуе сама Вікіпедыя?

Фонд «Вікімедыя» добра інфармаваны пра затрыманні ў Беларусі, кажа рэдактар. Але, паколькі афіцыйнага пацвярджэння таго, што прычынай знікнення ўсіх траіх стала рэдагаванне свабоднай энцыклапедыі, няма, іншыя ўдзельнікі не звярталіся да яго. Тым больш, што раздзел функцыянуе.

— Пісаць у Вікіпедыю ўсё яшчэ бяспечна, але калі вы не знаходзіцеся ў бяспечным месцы, лепш рабіць гэта не пад сваім імем і не дадавацца ў тэматычныя суполкі ў сацсетках.

Гісторыя правак амаль усіх артыкулаў на адчувальныя палітычныя тэмы схаваная так, што доступу да яе няма нават у адміністратараў. Перад тым, як пісаць у артыкул на палітычную тэму, лепш пераканацца, што на ім ёсць такая надзвычайная абарона.

Як цяпер выглядае супольнасць беларускіх вікіпедыстаў?

Па словах ананімнага рэдактара, усяго ў Беларускай Вікіпедыі робяць хоць бы адну праўку ад 250 да 300 удзельнікаў, але актыўна пішуць толькі каля 20.

— Роўна столькі было ў траўні гэтага года, у красавіку і сакавіку — 18 і 21 адпаведна. Гэтыя лічбы мала змяняліся аж з пачатку 2015 года, хоць колькасць і якасць артыкулаў паляпшаецца. У 2010 годзе нас было ўвогуле 6-8 чалавек.

Праўда, з канца 2022 года пачала змяншацца колькасць правак у раздзеле, але гэта звязана з тым, што гіперактыўныя ўдзельнікі у сілу жыццёвых падзей значна скарацілі свой удзел у Вікіпедыі, але не пакінулі яе, а таксама з тым, што з’явілася больш магчымасцей адразу пісаць правільна, а не выпраўляць па адной памылцы за кожную праўку.

У Вікіпедыі альтэрнатыўным правапісам усяго 5-6 актыўных удзельнікаў, у 2010 годзе іх было ў два-тры разы болей. Куды больш беларускіх вікіпедыстаў пішуць у Рускую Вікіпедыю, але мы пра іх нічога не ведаем, бо на сёння звесткі пра гэта, з меркаванняў бяспекі ўдзельнікаў, схаваныя.

Агулам можна сказаць, што ў Вікіпедыі ў цэлым назіраюцца крызісныя з’явы: статыстыка паказвае, што ў праект прыходзіць усё менш новых удзельнікаў — каля паловы ўсіх удзельнікаў (і чым меншы раздзел, тым большая доля) складаюць рэдактары са стажам больш за 9 гадоў. Адносна маладой застаецца толькі найбуйнейшая Англійская Вікіпедыя.

Рэдактар кажа, што ўвогуле вікіпедысты мала ведаюць адно аднаго.

— Рух вікіпедыстаў гэта дэцэнтралізаваны рух. Нехта піша пад уласным імем, нехта ананімна. Нехта ходзіць на ўсе вікі-сустрэчы, лётае на вікі-канферэнцыі і стварае нацыянальныя суполкі вікіпедыстаў. А нехта не кантактуе ніяк з іншымі ўдзельнікамі.

Нехта перакладае паперкі ў офісе і ўвечары піша пра супергерояў Марвэл, а нехта ходзіць у старэйшыя класы школы і піша пра рэвалюцыю ў Кітаі.

Кожны самастойна займаецца сваімі справамі, але, калі трэба, можа звярнуцца па дапамогу да супольнасці ці паспрачацца з нечым даўно прынятым.

У правілах Вікіпедыі напісана, што яна не эксперымент у галіне дэмакратыі, але з майго досведу — гэта ён і ёсць.

Людзі здольныя арганізавацца і стварыць нешта выдатнае не за грошы і не з-пад палкі, а проста таму, што ім гэта цікава.

Дзяржава не вельмі разумее гэтага, лічачы, што тут, як і ўнутры яе самой, ёсць начальнік, а над ім яшчэ начальнік, а разам яны дыктуюць, што і як рабіць падначаленым. Колькі гадоў ужо пішу ў Вікіпедыю, але не перастаю здзіўляцца той разнастайнасці тэмаў, на якія пішуць іншыя ўдзельнікі артыкулы па-беларуску.